كساني كه در مورد جنگ قلم مي زنند نگاه يكسان به اين پديده وجود ندارد و همين مسئله نيز بر تاريخ نگاري جنگ تأثير گذاشته است.

بر اساس ديدگاهي از آنجايي كه هنوز 50 سال از زمان وقوع يك حادثه نگذشته، بنابراين آن حادثه هنوز به تاريخ نپيوسته و زمان براي انتشار اسناد آن مناسب نيست. تلقي ديگري نه در امتداد نظريه فوق بلكه در كنار آن قرار دارد كه معتقد است جنگ ايران و عراق هنوز به نقطه پايان خود نرسيده و هنوز تكليف مرزها و مسئله غرامت جنگي حل نشده و قوه اجرايي فعلي حاكم در عراق دولت گذار است و معلوم نيست كه چه اتفاقي در آينده به وقوع بپيوندد. از نظر معتقدان به اين نظريه ما زماني مي توانيم در مورد يك اتفاق تاريخي قضاوتي داشته باشيم كه دوران آن به پايان رسيده باشد اما دوران دفاع مقدس به جهت ابهامات موجود در مورد مسائل اساسي آن، هنوز به نقطه پاياني نرسيده است. ديدگاهي ديگر به لحاظ حقوقي و سياسي معتقد است در زماني خاص و در فضايي سياسي و اجتماعي تحولي نظامي به نام جنگ رخ داده و با قبول پيشنهاد آتش بس و متجاوز شناخته شدن عراق در جنگ، دوران دفاع مقدس به تاريخ پيوسته و دوران آن تمام شده است. برخي ديگر كه بر ارزش هاي ديني و انقلابي تأكيد دارند، دفاع مقدس را عامل حفظ نظام و انقلاب مي دانند و معتقدند در جريان دفاع مقدس و بعد از آن ارزش ها و حقايق معنوي جنگ بر نسل جديد اثر گذاشته و براي استمرار اين تأثيرگذاري دوره فعلي را بايد امتداد دوران دفاع مقدس

دانست. [2] در عرصه تاريخ نگاري نيز ما با دو شيوه مواجه هستيم. شيوه اول،

[ صفحه 78]

گزارش وقايع نگارانه در مورد يك حادثه است و شيوه دوم تبيين و بررسي روابط علي و معلولي حوادث و وقايع تاريخي است. در واقع مورخ با اين دو شيوه به اظهارنظر در مورد يك واقعه يا پديده تاريخي مي پردازد. اين مسئله در مورد تاريخ نگاري جنگ نيز صادق است. در عين حال بايد در نظر داشت كه تاريخ نگاري جديد به خصوص از زمان انقلاب به بعد تفاوت هايي با گذشته دارد.

به اينكه افق ديد و منظر نگاهي تازه پيدا مي كنند پرسش ها، ابزارها، صورت مسائل، استنتاجات و نتايج تازه اي را در عرصه تاريخ نگاري داشته باشند.

شناسايي همه ابعاد پديده تاريخي زماني شكل مي گيرد كه تمام موجوديت اين پديده در بستر تاريخ مستقبل آشكار شود.

يكي از ويژگي هاي بررسي تحولات دوره معاصر به لحاظ شناخت منابع، پيوستن سندي جديد در عرصه پژوهش است كه به تاريخ شفاهي تعبير مي شود. تا پيش از اين، به خصوص با تلقي سنتي از تاريخ، وظيفه مورخ، نگارش وقايع و حوادث مربوط به عناصر قدرت و هيئت حاكمه بود و تاريخ نگار احساس ديني در مورد پرداختن به زندگي و حيات اجتماعي عناصر رده پايين جامعه نداشت و نقش افراد عادي در ايجاد يك پديده و حادثه، به طور كلي ناديده انگاشته مي شد؛ اما در دوره جديد، تاريخ شفاهي به عنوان يك روش در عرصه تاريخ نگاري مورد توجه قرار گرفته است. مورخ در شرايط كنوني علاوه بر مراجعه به اسناد و مدارك براي درك دقيق تر و واضح تر چگونگي پيدايش يك رخداد، خود را ملزم مي بيند كه در صورت امكان با تك تك افرادي كه به نوعي آن واقعه را مشاهده كرده اند يا نسبتي به آن رسانيده اند، مواجه شود و در قالب چينش پرسش و پاسخ ها و تنظيم آن و در كنار هم قرار دادن مشاهدات مشابه از يك واقعه، درستي يا نادرستي گفته ها را پيدا كند. اين موضوع به خصوص در مورد دوران دفاع مقدس بيشتر صدق مي كند چون ما در مورد جنگ، تعبيري كاملا مردمي داريم و به همين خاطر نقش مردم در اين عرصه بسيار پررنگ است. مهم ترين دغدغه هايي كه

در اين زمينه وجود دارد، شتاب و تعجيل در ضبط خاطرات شفاهي است چون مشمول مرور زمان مي شود و امكان فراموشي و از ياد بردن جزئيات وقايع توسط اشخاص وجود دارد و ممكن است كه فرد مصاحبه شونده به واسطه گذشت زمان، حوادث و وقايع را به صورت جابه جا نقل كند كه خود اين موضوع، نه تنها موجب خلل در بيان واقعه تاريخي است بلكه بر ابهام قضيه مي افزايد [3] .

يكي از ويژگي هاي تاريخ نگاري انقلاب و جنگ، حضور نحله اي جديد از مورخان در قالب خبرنگاران است. امروز بخش عظيمي از بار تاريخ نگاري جنگ توسط خبرنگاران حمل مي شود. اين عده همانند دوران دفاع مقدس را ثبت كردند. در اين مقطع با توجه به گسترش فناوري اطلاع رساني ضبط حادثه به صورت صوتي و تصويري، باعث

[ صفحه 79]

اعتبار بيشتر اسناد اين پديده تاريخي شد و به همين خاطر مراجعه به چنين مستنداتي، فضاي مطمئن تري را براي تاريخ نگاران جهت تبيين وقايع دوران دفاع مقدس فراهم كرد.

طور كلي ما در اين عرصه تا كنون پژوهش جدي با نگاه متفاوت و انتقادي به جنگ نداشتيم.

نكته ديگر در عرصه تاريخ نگاري جنگ تفوق خاطره گويي بر خاطره نويسي است. ما پديده خاطره نويسي از دوره مشروطيت آشنا مي شويم. در اين دوره رجال عصر قاجاري تحت تأثير مغرب زمين به فرهنگ خاطره نويسي روي مي آورند. محصول چنين فرآورده فرهنگي، توجه ويژه مورخان به اين گونه آثار براي تبيين و تحليل وقايع و اتفاقات دوره قاجاريه است اما فرهنگ خاطره نويسي در دوره انقلاب اسلامي و دفاع مقدس از اعتبار گذشته برخوردار نيست و عمده آثار و نوشته هايي كه تحت عنوان خاطره در دسترس علاقمندان قرار مي گيرد محصول خاطره گويي افراد در مراكز و مؤسسات فرهنگي است. شيوه خاطره نويسي عمدتا شامل نگارش روزانه وقايع و حوادث توسط گزارشگر يا شاهد عيني است اما در خاطره گويي، شاهدان عيني، بعد از گذشت چند ماهه يا چند ساله حادثه، آن را روايت مي كنند.

از اين ميان نمونه هاي معدود خاطره نويسي بعد از انقلاب مي توان به خاطرات روزانه اكبر هاشمي رفسنجاني از سال 60 به بعد اشاره كرد كه روند چاپ و نشر آن به كندي صورت مي گيرد و در عين دارا بودن مطالب بسيار مفيد در مورد برخي نكات مبهم تاريخ انقلاب و جنگ، بعضا موضوعات در آن به اختصار مطرح شده است.

خاطره نويسي ديگري كه اخيرا عرضه شده، خاطرات روزانه حجت الاسلام جمعي امام جمعه آبادان است كه در آن اطلاعات مفيد در مورد روزهاي شروع جنگ و مقاومت مردم آبادان در مقابل هجوم نيروهاي عراقي ارائه شده اما محدوده زماني خاطرات تنها در برگيرنده سال هاي آغازين جنگ است.

يكي از

الزامات كار پژوهشي به خصوص از نوع تاريخي آن مراجعه به اسناد و مدارك موجود است. طبعا در مورد دفاع مقدس چه در زمان وقوع حادثه و چه بعد از آن، مواد خام بسياري براي مراجعه مورخ وجود دارد كه بسياري از آنها دسته بندي شده و برخي از آن ها نيز در شمار اسناد طبقه بندي شده و محرمانه قرار گرفته است.

يكي از نكات مهم، وضعيت نابسامان مراكز و مؤسسات اسنادي است. اين مسئله علاوه بر اينكه موانع فراواني را براي بالندگي و رشد تاريخ نگاري در كشور فراهم آورده، حوزه تاريخ نگاري جنگ را با مشكلاتي مواجه كرده است. [7] .

بايگاني اسناد و مدارك، محلي براي مراجعه محققين تاريخ و ساير پژوهندگان است اما ورود نويسندگان و استفاده آنان از منابع و مدارك موجود عمدتا با دشواري هايي همراه بوده است. يكي از معضلات اساسي در اين زمينه حبس اسناد و مدارك است. مؤسسات ثبت و بايگاني و مراكز اسناد به فراخور نگاه سياسي و نظامي و بعضا به صورت سليقه اي بسياري از سندها را جزو مدارك محرمانه تلقي كرده و از ارائه اين گونه اسناد به محققان خودداري مي كنند. اين مشكل در مراجعه به مؤسسات نظامي به نحو بارزتري نمود پيدا مي كند. [5] .

يكي ديگر از مسائل مهم در عرصه تاريخ نگاري جنگ، مراجعه به مراكزي است كه عهده دار بايگاني و ثبت و ضبط وقايع مرتبط با جنگ تحميلي هستند. متأسفانه اكنون بعد از گذشت 19 سال از دوران دفاع مقدس، هنوز سازمان مشخصي براي اين كار در نظر گرفته نشده و مراجعين براي امر پژوهش ناگزيرند كه بين مراكز مطالعاتي سپاه، ارتش

و دفاع مقدس سرگردان بمانند. لازم است سازماني مشخص فارغ از ساختاري نظامي متولي اين قضيه باشد و همه اسناد و مدارك مربوطه به دوران دفاع مقدس به اين نهاد منتقل شوند تا پژوهشگران به راحتي امكان مراجعه پيدا كنند. يكي از موضوعاتي كه مي توان به

[ صفحه 80]

عنوان چالشي در عرصه تاريخ نگاري معاصر و به خصوص جنگ، مطرح باشد اين است كه در عرصه هاي دانشگاهي به خصوص در رشته تاريخ، حد و مرز معيني را براي تدريس اين دانش در نظر گرفتند و دانشجويان اين رشته مي دانند كه در دروس آنان به حوادث و وقايع و موضوعاتي فراتر از انقراض سلسله قاجاريه اشاره اي نشده است. اين مسئله يكي از ضعف هاي عمده تاريخ نگاري دوره معاصر است. چون به لحاظ دانشگاهي، تاريخ نگاري معاصر به عنوان فن مورد توجه استادان تاريخ و دانشجويان قرار نگرفته است و ما متأسفانه در دانشگاه با بي توجهي نسبت به تاريخ نگاري حال مواجه هستيم.

بنابراين اين شيوه - تاريخ نگاري كه يقينا با شيوه تاريخ نگاري سنتي در دوره هاي گذشته متفاوت است به صورت علمي به دانشجويان رشته تاريخ آموزش داده نمي شود. بنابراين كساني كه در زمينه تاريخ نگاري جنگ فعاليت مي كنند، اين نوع تاريخ نگاري را نه در دانشگاه و در رشته تاريخ بلكه به واسطه تجربه و ممارست فراگرفته اند. بايد توجه داشت كه تاريخ نگاري معاصر يا به عبارتي تاريخ نگاري حال از موضوعات مهم دانش پژوهان عرصه تاريخ در دنياي فعلي به خصوص در مغرب زمين است. به عنوان نمونه مي توان به كشور انگلستان اشاره كرد كه آثار و نوشته هاي علمي مختلفي با ديدگاه هاي متفاوت در مورد ارزيابي عملكرد دولت هاي

مارگارت تاچر، جان ميجر و توني بلر به رشته تحرير در مي آيد و زمينه را براي ارتقاي دانش سياسي و آگاهي هاي اجتماعي جامعه فراهم مي آورد اما چنين اتفاقي در كشور ما كمتر بروز پيدا مي كند. [6] .

نكته ديگري كه مي تواند يكي از آفات تاريخ نگاري جنگ باشد. تفوق نگاه توصيفي است. از ابتداي وقوع جنگ بسياري بر اهميت وقوع اين حادثه واقف بودند و به همين خاطر براي ثبت، ضبط، نگهداري و بايگاني اسناد و مدارك آن تلاش داشتند [7] در طول دوران دفاع مقدس با توجه به متولياني كه در سپاه و ارتش براي ارائه فرآورده هاي فرهنگي در مورد جنگ وجود داشت، محصولاتي براي ارائه به مخاطبان منتشر شد. طبعا بسياري از اين آثار به بيان شرح عمليات و پدافند و تك نگاري هايي در مورد زندگي سرداران شهيد و ارائه كاركرد مؤسسات مرتبط با جنگ به عنوان مراكز ستادي و پشتيباني مي پرداخت اما بعد از جنگ انتظار اين بود كه وقايع نگاري جنگ از حالت توصيفي خارج شده و به مسائل پژوهشي و طرح پرسش هاي بنيادي در مورد جنگ و ارائه پاسخ مناسب بپردازد اما فقر پرسش هاي بنيادي در مورد جنگ و ارائه پاسخ مناسب بپردازد اما فقر آثار پژوهشي در مورد جنگ در اين زمينه بسيار آزاردهنده است.

از سويي ديگر ما در تاريخ نگاري جنگ با نوعي ايدئولوژي و نگاه ارزشي براي مشروعيت بخشي به اين پديده مواجه هستيم. بي ترديد دوران دفاع مقدس مقطعي بسيار حساس در انقلاب اسلامي است و بسياري از حوادث و تحولات آن با توجه به اينكه خاطراتي از رشادت، پايمردي، دليري، صبوري، توكل، ايمان و... مردم ايران را زنده

مي كند. جنبه ارزشي و اعتقادي دارد. همچنين بسياري از مؤلفين جنگ نيز با توجه به اينكه واقعيت هاي مربوط به دوران دفاع مقدس را از نزديك لمس كرده اند، نگاهي كاملا ارزشي و اعتقادي به جنگ دارند. گرچه نگارش كتابي پيرامون دفاع مقدس با داشتن چنين روحياتي امري طبيعي است اما متأسفانه بعضا شاهد مقدس انگاري در عرصه تأليف كتاب هستيم كه استمرار آن مي تواند باعث ضربه زدن به عرصه تاريخ نگاري جنگ باشد. طبعا در شرايط كنوني با توجه به گذشت سال ها از واقعه و شكل گرفتن نسل جديدي كه تصورات مبهمي از دوران دفاع مقدس دارند، بيان وقايع و حوادثي كه صرفا بر جنبه هاي معنوي تأكيد دارند براي نسل جديد امري دشوار به نظر مي رسد چون اساسا نسل تازه با توجه به گسترش عرصه فناوري اطلاع رساني به صورت روزانه در معرض داده هاي مختلف از طريق اينترنت و ساير رسانه هاي ديداري و شنيداري قرار مي گيرد و با توجه به حساس بودن مسئله دفاع مقدس بسياري تحليل ها و تفسيرهاي موافقين و مخالفين در مسير باز تعريف مجدد از دوران جنگ تحميلي هستند. بنابراين مخاطبان كه صرفا به خواندن آثار با تأكيد بر جنبه هاي معنوي و اعتقادي عادت داشتند در مواجهه با سؤالات و ابهاماتي كه بعد از اين بروز خواهد كرد دچار تناقضات فراواني خواهند شد.

http://www.sajad.ir/pe/content/view/1721/99 .

[4] سرنوشت مبهم تحقيقات جنگ، مجيد مختاري، نشريه نگاه، شماره 15 و 16، ص 3.

[5] وضع مؤسسات تحقيقات تاريخي در ايران، گفت وگو با عبدالله شهبازي، روزنامه نشاط، 18 و 19 /10 / 1378.

[6] ميزگرد تاريخ نگاري انقلاب اسلامي، نشستي با حضور حاتم قادري، عبدالله شهبازي، عبدالحميد معاديخواه، فصلنامه متين شماره 5.

[7] همايش سال 84، تاريخ نگاري جنگ در ارتش ج.ا.ا.، سخنراني، مسعود بختياري http://www.sajad.ir/pe/content/view/1722/99.